Walhalla voor boekenliefhebbers

Bron: Limburgs Dagblad
Door: Evelyn de Waal

De ruimte overvalt je zodra je over de drempel stapt van boekhandel Selexyz dominicanen in Maastricht. Imposante muren, hoge beschilderde plafonds, statige ramen met glas in lood waar gebroken licht door sijpelt en gedempte stemmen. Net als in een echte kerk. Alleen, in deze voormalige Dominicanenkerk worden al eeuwen geen eucharistievieringen meer gehouden. Het godshuis is nu een paradijs voor de echte boekenwurm. Volgens de Engelse kwaliteitskrant The Guardian is het zelfs de mooiste boekhandel ter wereld. Indruk maakt niet alleen het gebouw. Ook de enorme boekenflat in donker antraciet overweldigt. De stalen stellage van drie hoog met duizenden boeken vormt het hart van de winkel. Het is niet verbazingwekkend dat de ontwerpers van Merx+Girod Architecten in Amsterdam met dit idee nominaties en prijzen in de wacht hebben gesleept bij (internationale) architectuurprijzen.

Respect
„Wij wilden de ruimte respecteren”, legt architect Joop Petit van SATIJNpius Architecten in Born uit. Het team van dit bureau (onder leiding van Rob Brouwers) was verantwoordelijk voor de restauratie van de kerk. Eerder was SATIJNplus betrokken bij de realisatie van het Kruisherenhotei Maastricht, voorheen een klooster. „Mensen gedragen zich automatisch anders in zo’n kerkgebouw. We wilden die serene sfeer behouden en de kerk zelf zichtbaar houden. Onderdelen zijn gerestaureerd, zoals de schilderingen op plafond en muren. Slechts één groot element is toegevoegd: de boekenflat.”
„We konden de oude fundamenten niet extra belasten, dus hebben we de vloer open gemaakt voor de fundering van de boekenflat”, zegt Alex Bastings, hoofd plan- en vastgoedontwikkeling van projectontwikkelaar BAM Utiliteitsbouw. „Daar waar vroeger kerkgangers zaten, zijn 22 palen geslagen voor de boekenflat. De stellage raakt het oude gebouw nergens. Onder de grond niet en boven de grond niet. in de kelder is ruimte gemaakt voor opslag en toiletten. Originele elementen, zoals grafstenen, zijn teruggeplaatst.”
Tijdens de werkzaamheden zijn de uitvoerders op menselijke resten gestuit. Rijken lieten zich vroeger immers in de kerk begraven. Deze resten zijn respectvol herbegraven onder het koor, zegt winkelmanager Ton Harmes van de boekhandel.

Kindercarnaval
Door de eeuwen heen heeft de kerk verschillende functies gehad. Van paardenstal in de Franse tijd en daarna opslagplaats voor de stadsguillotine tot later fietsenstalling en feestha! voor het kindercarnaval. Toen twee directeuren van Selexyz zo’n zeven jaar geleden het gebouw voor het eerst van binnen bekeken, waren ze meteen verkocht, vertelt Harmes; „Ze betaalden één gulden toegang voor de reptielententoonstelling die er op dat moment gehouden werd, maar ze hebben geen reptiel gezien. Ondanks dat het nog een rotzooi was, zagen zij een prachtige wetenschappelijke boekenwinkel voor zich. In hartje Maastricht en een ruimte die groot genoeg is voor ons assortiment van gemiddeld zestigduizend boeken. Een lang traject van overleggen en afstemmen volgde. Daarin hebben we alle samenwerking gekregen van instanties. In 2006 zijn we open gegaan.”

De betrokken partijen moesten op meerdere punten creatief zijn. Neem het binnenklimaat. In een winkel moet het aangenaam zijn. De gemeente en Monumentenzorg gaven voor deze ene keer toestemming om het glas in lood aan de buitenkant te voorzien van dubbel glas. Dat in combinatie met vloerverwarming bleek de oplossing. De onderste luchtlagen zijn daardoor aangenaam zonder datje ontsierende radiatoren ziet. Frisse lucht stroomt binnen door de voordeur en de vele kieren boven in het gebouw, aangezogen door een grote afzuiging boven het cafégedeelte. Keurig weggewerkt uit het zicht. Akoestiek was nog zo’n punt. Het papier van de boeken in de boekenflat absorbeert geluid. Verder voorkomt de geometrie van het gebouw dat geluid teruggaimt, legt de architect uit.
„Wij moesten onze winkelinrichtingaanpassen”, zegt Harmes. „Boekhandelaren denken horizontaal in vierkante meters: hoe gespecialiseerder het boek, des te verder achter in de winkel. Wij moesten verticaal denken in kubieke meters. Hoe gespecialiseerder het boek, des te hoger in de winkel: vakliteratuur op de tweede etage en populaire literatuur op de begane grond. Minpunt is de etalage. Die hebben we niet. Maar nog voor de zomer komt er een nieuwe ingang met daarop onze naam en in alle talen het woord ‘boek’.
„Een gebouw moet emoties oproepen”, vindt Petit. „Door die beleving krijgje monumenten, krijg je cultuur. Ook in deze rationele tijd moetje dat blijven ontwikkelen. Monumenten kennen geen afschrijving. Het zijn duurzame gebouwen als je daarin durft te investeren.” „Duurzaamheid lijkt duur als je puur en alleen naar de eerste investering kijkt, maar het loont als je de hele levenscyclus bekijkt en meeneemt in de berekening”, is ook de insteek van BAM Utiliteitsbouw. Bastings: „je kunt niet eeuwig groene weide blijven bebouwen. De Limburgse bevolking krimpt, behoeftes veranderen en leegstand is nu al een feit. Je moet kijken watje kunt doen met bestaande gebouwen die hun functie hebben verloren. Herontwikkeling wordt een belangrijke markt voor de bouw. Kerken zijn een goed voorbeeld. De komende tien jaar komen in Nederland naar verwachting tweehonderd kerkgebouwen leegtestaan. Die kun je niet allemaal slopen. En dat is ook niet nodig.”
Ook voor de winkel heeft het project uiteindelijk geloond, vertelt Harmes niet zondertrots: „Dit gebouw is zo markant dat journalisten uit 62 landen erover geschreven hebben. Door de winkel en onze lezingen, exposities en workshops hebben we zevenhonderdduizend bezoekers per jaar. Niet gek, voor een winkel zonder etalage.”