Kerkenvisie
De nationale kerkenaanpak
Steeds minder mensen in Nederland zijn religieus. Mede als gevolg daarvan sluiten kerkgebouwen hun deuren. Maar er zijn ook positieve geluiden. Het onstaan van andere, nieuwe vormen van religiositeit en de groei van nieuwe geloofsgenootschappen, bijvoorbeeld. Ook groeit de aandacht voor het belang van de kerkgebouwen, met hun vaak prachtige interieurs en verhalen.
Het sluiten van kerkgebouwen voor de oorspronkelijke functie, betekent niet per definitie het verlies van het gebouw. Nederland koestert in toenemende mate haar kerken en kloosters. Inmiddels kennne we een lange traditie waarin zorgvuldige en liefdevolle oplossingen worden gevonden voor meervoudig gebruik en hergebruik.
Vanuit deze situatie is een samenwerkingsprogramma opgezet dat op zaterdag 10 november 2018 in de Stevenskerk in Nijmegen is bekrachtigd. Deze samenwerking van provincies, gemeenten, kerkeigenaren en verschillende erfgoedorganisaties, wordt mogelijk gemaakt door minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, Ingrid van Engelshoven.
Doel is een duurzaam toekomstperspectief ontwikkelen voor de monumentale kerkgebouwen in Nederland. Dat kan alleen als alle betrokken partijen samenwerken. Zij doen dit met vijf programmalijnen:
- Kerkenvisies: gemeenten wordt de mogelijkheid geboden om een kerkenvisie te maken. In principe worden alle kerken uit de gemeente hierbij betrokken en komt de visie in samenspraak met alle betrokkenen tot stand;
- Kennis: kennis over religieus erfgoed wordt ontwikkeld en aangeboden;
- Duurzaamheid: er wordt geïnnoveerd op duurzaamheid voor religieus erfgoed. Daarmee kan worden bijgedragen aan het verlagen van de energierekening en het terugdringen van CO2;
- Toegankelijkheid: de toegankelijkheid van kerkgebouwen wordt bevorderd. Zijn kerken vaker open, dan kunnen meer mensen genieten van religieus erfgoed. Dat vergroot het draagvlak voor het behoud van het gebouw én draagt bij aan een verbeterde exploitatie;
- Draagvlak: het draagvlak voor het behoud van kerkgebouwen wordt vergroot. Een groeiende groep jongeren komt niet of nauwelijks in kerkgebouwen. Dat geldt ook voor veel medeburgers met een niet-gelovige achtergrond. Door hen met de rijke betekenislagen van religieus erfgoed in aanraking te brengen, willen we het draagvlak ervoor vergroten.
Integrale lokale kerkenvisies
Op basis van de Beleidsbrief ‘Erfgoed telt. De betekenis van cultuur voor de samenleving.’ ondersteunt de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap in de periode 2018 tot en met 2021 de ontwikkeling van integrale kerkenvisies op gemeentelijk niveau. Hiervoor wordt 9,5 miljoen euro verdeeld via het Gemeentefonds, in de vorm van een decentralisatie-uitkering. De verdeling vindt als volgt plaats: in 2019 € 3,5 miljoen, in 2020 € 3,2 miljoen en in 2021 € 2,8 miljoen.
De minister van OCW, de VNG en andere betrokken partners hebben op 10 november jl. de ‘Samenwerkingsafspraken 2018-2021 Programma Toekomst Religieus Erfgoed’ getekend. Het is de bedoeling dat het hierdoor op landelijk niveau geschapen brede draagvlak een positieve doorwerking krijgt op lokaal niveau. Voor meer informatie: www.toekomstreligieuserfgoed.nl.
Strategische visie gemeente
De voorgenomen sluiting van een kerk leidt vaak tot discussies tussen eigenaren, gelovigen, omwonenden en deskundigen. Soms duurt zo’n discussie vele jaren, terwijl de staat van het gebouw verslechtert en de kosten voor instandhouding onnodig oplopen. Het kabinet ondersteunt dan ook de ontwikkeling van samenhangende kerkenvisies op gemeentelijk niveau, waarin aandacht is voor leegstand, instandhouding en herbestemming. Een strategische visie op de toekomst van kerkgebouwen vraagt van alle betrokken partijen (kerkgenootschappen, omwonenden, ontwikkelaars, deskundigen en overheden) dat zij samen oplossingen vinden en keuzes maken ten aanzien van welke kerken hun functie behouden of (deels) een andere functie krijgen. Deze visie kan (op termijn) landen in een omgevingsvisie die gemeenten verplicht voor hun grondgebied moeten opstellen.
Dialoog
De kern van een integrale kerkenvisie bestaat uit het aangaan van de dialoog tussen alle betrokkenen: gemeente, kerkeigenaren, erfgoedorganisaties en burgerorganisaties. Doel is om vanuit dat gesprek gezamenlijke en gedragen strategische keuzes te maken over het totale kerkenbestand. Om die dialoog goed te kunnen voeren is het nodig inzicht te hebben in het netwerk van betrokken partijen en inzicht in het totale kerkenbestand. De aan te vragen middelen kunnen worden aangewend om dat proces te organiseren. Het beleid is opgezet om mogelijk te maken dat strategisch geanticipeerd kan worden op specifiek het toekomstig gebruik van kerkgebouwen.
Het is echter aan een gemeente zelf om te bepalen of men ook ander religieus erfgoed in een kerkenvisie wenst mee te nemen. Het toe te kennen bedrag wordt echter uitsluitend bepaald op basis van het aantal kerkgebouwen zoals hieronder beschreven. Indien er vragen zijn over de bepaling van de precieze aantallen kerkgebouwen kan overleg plaats vinden.
Welke kerkgebouwen tellen mee?
Om te kunnen bepalen hoeveel kerkgebouwen er per gemeente zijn hanteert de RCE een Kerkenbestand Nederland waarin alle kerkgebouwen tot en met 1970 zijn opgenomen, aangevuld met alle beschikbare informatie voor zover aanwezig over gebedshuizen van na 1970. Deze data staat de gemeenten die een aanvraag indienen eveneens ter beschikking en kan aangevraagd worden via kerkenvisies@cultureelerfgoed.nl. Als kerkgebouw wordt betiteld een gebouw dat doelbewust als gebedshuis gebouwd is, ongeacht de denominatie.
Dat wil zeggen dat gebouwen zoals dorpshuizen en dergelijke die niet als kerkgebouw gebouwd zijn, maar waar sommige kerkgenootschappen hun vieringen houden, in deze niet meetellen. Ook ander religieus erfgoed zoals kloosters, begraafplaatsen, wegkruisen of kapellen tellen niet mee voor de verdeling van de middelen. Omdat van belang wordt gevonden dat voor het opstellen van een kerkenvisie de dialoog wordt aangegaan, ligt het accent op dit proces. Doel is te komen tot gezamenlijk gedragen principeafspraken en handelingsrichtlijnen rondom het totale kerkenbestand.
De vorm waarin de uiteindelijke afspraken in een document worden vastgelegd is vormvrij en kan per gemeente worden ingevuld. Ook wordt geen eindtermijn gegeven omdat elk te doorlopen proces z’n eigen wetmatigheid en tempo zal kennen. Met het oog op de onderlinge kennisdeling tussen gemeenten e.a. verdient het wel de voorkeur om de visie in de periode 2019-2022 af te ronden.
Voorbij een 'collectie kerkgebouwen'
Bij de inventarisatie van de kerkgebouwen bestaat vaak de neiging om vooral de informatie van kerk tot kerk te verzamelen. Maar tussen de gebouwen zitten uiteraard ook allerlei verbanden die te maken kunnen hebben met bijvoorbeeld de typologie (Romaans of neogotisch), de jaren dat ze gebouwd werden (bijvoorbeeld naoorlogs of juist eind 19e eeuw) of de denominatie (verschillende geloofsgenootschappen). In de gemeente Zaanstad is bijvoorbeeld onderzoek gedaan naar dit soort ‘familieverbanden’.
Maar de gebouwen hebben eveneens een relatie tot de omgeving. De kerken vormen vaak de stedenbouwkundige ankerpunten van dorpen en wijken in een stad. In de naoorlogse jaren werden kerkgebouwen zelfs expliciet ontworpen in relatie tot de omliggende woonwijken; en omgekeerd. Het begrip ‘kerkenlandschap’ duidt op die onderlinge ruimtelijke samenhangen en verbanden. Zo is in Súdwest-Fryslân onderzoek gedaan naar de zichtbaarheid van de kerken/kerktorens in het landschap en de betekenis die deze ankerpunten daardoor hebben. De provincie Noord-Brabant doet samen met de TU/eindhoven nader onderzoek naar de duiding van het begrip kerkenlandschap (klik hier voor het presentatiefilmpje van dat onderzoek). Kerken zijn dus niet alleen gebouwen, maar karakters met een met de omgeving en andere (kerk)gebouwen samenhangend verhaal. Ingebed in het landschap en in de gemeenschap. Om tot een weging tussen de afzonderlijke gebouwen te komen, kan het incorpereren van een dergelijk bredere blik van grote betekenis zijn voor een kerkenvisie.
Pilots Kerkenvisies
Omdat het kerkenlandschap en de samenwerkingscultuur per gemeente flink kunnen verschillen, gingen in 2018 van start. Zes gemeenten onderzoeken hoe zij de dialoog over hun kerken en religieuze gebouwen het beste vorm kunnen geven. Bij andere ook over moskeeën, kloosters en kapellen. Het gaat om (met tussen haakjes het aantal gebouwen waarover een visie opgesteld wordt):
- Amersfoort (88)
- Ooststellingwerf (19)
- Oss (31)
- Rotterdam (144)
- Súdwest-Fryslân (160) en
- Zaanstad (60)
De ervaringen uit deze pilots worden gevoegd bij de evaluaties van gemeenten die eerder kerkenvisies hebben ontwikkeld:
- Den Haag 2018 (62)
- Utrecht 2017 (58)
- Deventer 2013 (23)
- Appingedam 2012 (4)
- Heerlen 2013
- Uden, gaande (6)
- Bergen op Zoom 2007 (5).
Ze worden geïntegreerd tot een handreiking die begin 2019 beschikbaar komt.
Herbestemming.nu
Meer dan 50 projecten, verspreid door heel Nederland, laten zien wat allemaal mogelijk is bij het herbestemmen van een religieus monument. Eigenaren en ervaringsdeskundigen vertellen over het proces van herbestemmen. Wat kunnen we leren van hun succesfactoren en aandachtspunten? Bekijk het bestand met projecten hier.
Handreiking kerkenvisie en omgevingsplan
De Omgevingswet biedt mogelijkheden om de ambities die in de kerkenvisies zijn geformuleerd te verankeren in gemeentelijk beleid. Deze handreiking geeft een eerste inzicht in de manier waarop kerkenvisie en omgevingsplan aan elkaar gekoppeld kunnen worden. Hiernaast kun je Van kerkenvisie naar omgevingsplan downloaden.
Laatst bewerkt op 12-04-2022
